حکما و اطباء در گذر تاریخ اصفهان

گردآورندگان:
دکتر بهجت السادات مؤیدی، دکتر سیده مریم ایزدی، محمّد نظیفی

ویراستار طب سنتی: دکتر محمد مظاهری

ناشر: دانشگاه علوم پزشکی اصفهان با همکاری انتشارات مانی

تعداد صفحات: 800                   قطع: وزیری

نوبت چاپ: اول                        تاریخ چاپ: 1402

پیش گفتار
ای نام تو بهترین سرآغاز بی نام تو نامه کی کنم باز
سپاس و ستایش برخداوندی راست که سرگشتگان وادی سرگردانی را به شاهراه هدایت رهنمون شد. درود بی پایان بر محمد مصطفی صلی الله علیه وآلهُ، پیامبر نیکوکار و نیکو خصال و علی مرتضی علیه السلام ولیِ خدا و خاندان پاک و مطهّرش که همگی خورشید فروزان جهان بینش و چراغ افروز آفرینش دانش و حکمت هستند. خداوندی را شکر گزاریم که عقل و درایت را ویژه انسان دانست و هر بعد از حیات او را سراسر پر از شگفتی و معجزه آفرید که به قول شیخ اجل: هر نفسی که فرو می رود ممد حیات است و چون باز می گردد مفرح ذات پس بر هر نفسی دو نعمت موجود و برهر نعمتی شکری لازم. بنده همان به که ز تقصیر خویش عذر به درگاه خدا آورد ور نه سزاوار خداوندیش کس نتواند که بجا آورد. حال نفس علم که هیچگاه پایانی ندارد، چون دراعماق وجود واردمی شود ممد حیات
فکر و اندیشة دل است و چون به کارآئی رسد مفرح ذات میباشد.این چنین مؤید حق، پیامبر صفای رب صلوات الله علیه بشارت فرمودند که "ز گهواره تا گور دانش بجوی" جز آن است که دائماً انسان فرا گیرد و همواره با فکری باز دلی پاک به دوراز هر نوع تکبر و حسادت و غرور و حرص آن را اجرا کند و کارسازی آن را با عشق و صفا و صمیمیّت در اختیار انسان ها قرار دهد. خداوند سبحان از طریق قرآن اراده فرمودند، جامعه بشریّت را به سنّت هائی که در جامعه های قبلی حاکم بوده است، هدایت کند تا مردم بدانند سرنوشت خودشان چه خواهد بود. خداوند درسورة نساء آیة 26 می-فرماید: ))یُرید الله لیبّین لکم و یهدیکم سنن الذین من قبلکم و یتوب علیکم و الله علیم حکیم(( خداوند عزّ وجل راه سعادت را بیان می کنند و با آداب آنان که قبل از ما بودند یعنی پیامبران و نیکان و امم سابق آشنا و هدایت می فرمایند و خداوند به احوال حق دانا و به حقایق امور آگاه است.

اصل مطلب این است که تاریخ نشان دهندة رمز موفقیت و یا شکست جامعه ای در گذشته را نشان میدهد.یعنی همین عواملی که درقبل باعث موفقیت یا عدم موفقیت یک جامعه بوده اکنون هم از همان قوانین پیروی میکند. علم تاریخ، سرگذشت همة کوشش ها ورنج هائی است که دانش پژوهان ودانشمندان ایثارگر و مردمان حقیقت جو در جریان هزاران هزاره ها انجام داده تا محیط زیست را برای خود و نسل های بعدی مساعد کنند و به کنه آفرینش وپدیده های طبیعی درحدّ توان خود پی برند. امّا باید اذعان داشت که تاریخ علم ایران در همة ابعاد بطورکافی بیان نشده است و بلاخص در حیطة مفاخرپزشکی و درمانی در مقایسه با تاریخ عمومی و مردمی ادوار مختلف این کشور هنوز آن طور که باید و شاید شناخته نشده است. بیشتر تا حدی به وسیلة مستشرقین و دانشمندان خارجی بررسی شده است که در
بسیاری از موارد از دیدگاه خاصی مورد نگرش قرار گرفته است. تاریخ پزشکی ایران از تاریخ ایران، به ویژه از جنبه های اجتماعی، اقتصادی، مردمی، حادثه ای و شیوه های فکری آن جدا نیست. دانش دیروز را باید در زمان و مکان دیروز نگریست، و ضرورتی
ندارد دانسته های گذشته در مقایسه با فضا و زمان امروز به محک ارزشیابی گذاشته شود. به قول معروف:))درمشرق زمین کمتر اتفاق افتاده است که تاریخ نویسان جز به زندگی پادشاهان و وقایع مهم سلطنت ایشان توجّهی داشته باشند و به آن اهمیّت تدوین داده باشند. بطوریکه حتی از سرداران و رؤسا هم اکثراً فقط در مواردی نام برده شده است که از خاندان سلطنتی بوده اند. بطور مثال درکتاب ارزشمند ناسخ التواریخ که در چهارجلد تدوین شده است و مربوط به دوران قاجاریه می باشد، حتی یک بار هم نام دارالفنون، این واقعة مهم تاریخ علوم و احیاناً مهمترین رویداد دوران قاجاریه ذکری به میان نیامده است. اگر ادعا شود که تاریخ خدمات پزشکی دورانی که کثیری از دانشمندان ایران یا دست پرورده های آنان به امر آموزش وپژوهش و ارائة خدمات پزشکی و تألیف آثارمشغول بوده اند و آنچه سرمایة آن ها بود، همان میراث طب سنتی و یا ایرانی بود و سرزمین فرهنگی و علم پرور اصفهان واجد سهم مهمی از تاریخ پزشکی
ایران می باشد، چندان گزافه گوئی نیست. چنانچه اگر زندگی نامة پزشکانی چون شیخ الرئیس ابوعلی سینا مورد بررسی و موشکافی قرار گیرد و به زمان بعد از مهاجرت به اصفهان و ماندگاری 14 رسالة او دراین شهر ( 414-428 ه.ق ) نگاهی عمیق گردد، مشخص میشود که همه آثار علمی این دانشمند اسلامی و ایرانی از قبیل طب و داروسازی و فلسفه و نجوم توسط او دراصفهان شکل گرفته و این منطقه را با نام دیار عالمان آراسته است. یکی دیگر از دانشمندان بزرگ جهان، سیّداسماعیل اصفهانی (جرجانی) به خاطر روزگارتلخ زمان خود در اصفهان به شهر جرجان مهاجرت کرد و بزرگترین اثر وی "ذخیرة خوارزمشاهی" زینت افزا و اعتبار این سلسله گردید. فرهنگ و شهر اصفهان همان بود که درزمان رکن الدوله وکاکویه افتخار آفرید شده، امّا اثرگذاری ناسالم حکام بر فرهنگ مردم، مسیر را تغییر داد. بدون شک ایران یکی از بنیانگذاران تمدّن بشری بوده است؛ ولی متأسفانه به رغم داشتن این نقش اساسی، شاید تاریخ این مرز و بوم هرگز آن طورکه باید مورد بررسی قرار نگرفته است و یا پژوهشگران نسبت به آن کم لطفی و کاهلی کردهاند و تاریخ فرهنگ ما که یکی از ارکان سازنده فرهنگ جهان است از نظرها دور مانده است. در داخل کشور هم مردم عموماً از تاریخ و مفاخر مملکت خود در این زمینه کمتر اطلاع داشته اند.در صورتیکه شناخت چنین حکما و دانشمندانی از طرف جامعه و بخصوص دانشجویان، پژوهشگران ایرانی دارای اهمیت ویژه ای است. لذا بدیهی است که شناخت و معرفی حکما، پزشکان و دانشمندانی که در دوران مختلف تاریخ دراین سرزمین مقدس میزیستند و برای سلامتی و توسعه بهداشت و فرهنگ نکو زیستن جامعة بشریّت و خصوصاً هم وطنان و هم شهریان خود از هیچ کوششی دریغ ننموده اند، یکی از نیازهای مسلم جامعه پزشکی ما میباشد. بنابراین از جمله اهداف اصلی این تحقیق و تدوین :
1 -شناخت و معرفی حکما، پزشکان و دانشمندان اصفهانی
2 - بیان تاریخچه پزشکی اصفهان
3 - معرفی سابقة دیرینه و قداست و پیشگامی این رشته به عالم پزشکی جهان از طریق
تدوین شجره نامهای آنان
4 - تلاش برای مشخص و جداسازی نام پزشکان ایرانی )اصفهانی( از دایره دانشمندان
عربی و سایر کشورها
5 - بازگرداندن تالیفات و کتب اصلی این دانشمندان به کشور و قرار گرفتن در جایگاه
اصلی خود

6 -اهمیت استفاده از علوم طب ایرانی به عنوان طب مکمل همراه با طب نوین
تهیة شجره نامه های پزشکی که از شجره نامه های خانوادگی حکما و پزشکان اصفهانی استخراج گردید، نشان دهندة اصالت و قداست علم طب در اصفهان بوده که ریشه و قدمت فرهنگی و علمی دارد و یکی از افتخارات مهم این مرز و بوم است. با توجه به دلائل و عللی که پزشکان و حکمای ایرانی به خاک اصفهان جلب می شدند و ریشة اصلی خاندان پزشکان بعدی بودند این شجره نامه ها نشان می دهد که بعضی از این طبیبان موفّقی که امروزه باعث مباهات عالم پزشکی اصفهان هستند، بطور متوسط ممکن است ازدوران قبل از حکومت مغول درایران تا دوران صفویه و قاجاریه اجداد این عالمان پزشک بوده اند. به عنوان مثال پزشکان خاندان نفیسی از نسل ابن نفیس
عیوض کرمانی از قرن هفتم وخاندان سیادت، میردامادی، لقمانی و مؤیدی از نسل شیخ احمدعاملی داماد میرداماد و یا خاندان طبیب زاده ازنسل حکیم سلمان جهرمی از قرن دهم هجری قمری تا به امروز بوده اند و مثال های متعدد دیگر که در معرفی هر یک از این حکما و پزشکان آمده است. لازم به ذکر است شرط اصلی ورود به این مطالعه حکیم یا طبیب بودن فرد میباشد. حکیم یا طبیبی مجوز ورود داشت که واجد یکی از شرایط زیر باشد:
متولد اصفهان باشد یا دوران تحصیل خود را در اصفهان گذرانده باشد و یا دوران خدمات پزشکی خود را در اصفهان گذرانده باشد.
بطورکلی روش اجرای این تحقیق و تدوین شامل جمع آوری و فیشبرداری , مصاحبه- های حضوری با خانواده ها و انتخاب افراد مورد نظر بود. اطلاعات و فیش برداری از طریق چندین دائرۃ المعارف پزشکی، تاریخی و اسلامی، دانشنامه های کتبی که در ارتباط با تاریخ اصفهان و یا شهرستان های وابسته به آن و یا تاریخ پزشکی ایران یا اصفهان قدیم و یا شهرهای وابسته استان اصفهان و کتب زندگی نامة بعضی از حکما و پزشکان اصفهان و یا خاندان آن ها جمع آوری شده است. استفاده از مجلات، پایگاه های اطلاع رسانی وابسته به دانشگاه های علوم پزشکی و یا سایر پایگاه های مستند اطلاع رسانی در این زمینه، اینترنت، مراکز اسناد و کتابخانه های ملی مورد استفاده قرار گرفت.

نهایتا از طریق تماس با نسل های جدید از خانوادة حکما و پزشکان نسل های گذشته و مصاحبه های حضوری، تلفنی، پست الکترونیکی و گردآوری و جمع آوری مستندات عکس ها، کتاب ها، شجره نامه ها، وقف نامه ها، و نوشتارهای ارزشمند، نیز مطالبی
جمع آوری گردید.
به علت حجیم شدن مطالب و وفور این دانشمندان در دوران گذشته، اجباراً این نوشتار و گردآوری به دو جلد تبدیل و تقسیم گردید. جلد اول از دوران قبل از اسلام تا پایان دورة قاجاریه است که به لطف خداوند این مجموعة درحال حاضر آماده گردیده و در اختیار شما عزیزان قرار گرفته است و جلد دوم که شامل دوران پهلوی و معاصر یعنی جمهوری اسلامی خواهد بود، موکول به آینده شد.
منابع و مرجع های استفاده شده در پایان کتاب آمده و ممکن است برای مطالب الکترونیک، منبع و مرجع کاملی ارائه نشده باشد. برای پیشگیری از تداخل و یا هر گونه اظهار نظری، مطلب با ذکر منبع ازکتب دیگر بدست آمده و تدوین شده است. اکثر مطالب ارائه شده جمع آوری از کتب و رفرانس های موجود درکتابخانه های سراسر مملکت و یا با تلاش و پیگیری از طریق دست نوشته ها، شجره نامه های خانوادگی، و یا کتب تاریخی مربوط به هر شهرستان و یا استان ( مثل: تاریخ اجتماعی کاشان، کتاب پزشکان کاشان، تاریخ شهرضا، تاریخ نون یا نجف آباد، تاریخ حکما و پزشکان خمینی شهر، آتشکدة اردستان) ویا حتی وقف نامه های خانوادگی، معرفی سادات زواره و
اردستان، کتاب سادات طبیبیان، و بالاخره کتاب زندگی نامه علما و دانشمندان مثل کتاب از مکتب خانه تا دانشگاه مرحوم دکتر عباس ادیب، زندگی پزشکی من: تالیف دکتر ابوتراب نفیسی و یا زندگینامة پزشکان خاندان حکیم سلمان، شجره نامه خاندان شکرالله ریاحی دهکردی(از سال 970 تا 1397 ه. ش) و بلاخره یادداشت ها و مصاحبه های حضوری و اینترنتی تهیه و تنظیم شده است. بطور خلاصه بیش از 70 % مطالب برگرفته از کتب تاریخی، دائرۃ المعارف ها و دانشنامه هائی مثل دانش نامه تخت فولاد و چند جلد تاریخ اصفهان اثر استاد جلال الدین همائی، آثار و تألیفات دانشمندان و محققین ایرانی )خصوصاً اصفهانی( و خارجی بوده است و اگر مطلبی نام و نویسنده اصلی ذکر نشده است، طلب رحمت و مغفرت برای همگان دارم و پوزش ما را بپذیرند.
در اینجا لازم است تأکید شود بیشتر هدف این مطالعه، تاریخ علم پزشکی و آشنائی با دانشمندان و حکمای نام آور اصفهان بوده است، ولی ناگفته نماند به جز هدف فوق موارد دیگری نیز مشوق تهیه این مجموعه بوده است. 

الف: به مناسبت بیش از 50 سال سابقه تدریس و تحقیق در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان که بیش از 20 سال آن در دوران پرافتخار بازنشستگی می باشد، توفیقاتی به لطف و یاری خداوند حاصل گردید و آخرین اثر، تدوین کتاب فرهیختگان دانشکدة پزشکی اصفهان بود. این اثر باعث شد که با آشنا شدن به شرح حال بیش از 350 تن از اساتید و اعضای هیأت علمی بازنشسته این دانشکده متوجه شویم که چه گنج گرانبهائی سال ها برای پایداری رشد و ارتقاء علمی این دانشکده خالصانه و دلسوزانه زحمات فراوانی کشیدند و بدون هیچ انتظاری شمع وجودشان را وقف دانشجویان و بیماران نمودندتا این دانشگاه و دانشکده مراحل تعالی و ترقّی را طی نماید، و خدا را
سپاس که چنین توفیقی نصیبمان نمود تا با معرفی این بزرگواران منبع ارزشمند و تجربه آموزشی، برای اساتید فعلی و آینده بوده باشد.
ب: در مطالعة قبلی نکته ای که توجه را جلب می نمود انگیزه انتخاب رشته پزشکی در اغلب این اساتید و بزرگواران، موروثی بودن این رشته در خانواده ها بود. غرور و افتخاری که پدران و اجداد شان در اثر خدمت به سلامت و ارتقاء کیفیت بهداشت و تندرستی جامعه نصیبشان می گردید و احترامی که جامعه و اجتماع برای چنین افرادی قائل بود، یکی از انگیزه های مؤثر در انتخاب این رشته بوده است. شجره نامههای ارائه شده در این بررسی نشان می دهد که درگذشته پزشکان و دانشمندان متعددی بوده اند که نسل به نسل این رشتة علمی مقدس و الهی را دنبال کردند و منشاء چه اثرات، تألیفات، اکتشافات و اختراعات مفید و مؤثر برای جامعة خود و افتخار آمیز برای خطة استان اصفهان بوده اند. 

دکتر بهجت السادات مؤیدی
رئیس دفتر فرهیختگان دانشکده پزشکی
دانشگاه علوم پزشکی اصفهان